pa moagi sa kamot sa editor
nga migula sa Bisaya Magasin
Panid 14-17, Isip 22, Tuig 79
14 Enero 2008
Kulukabildo Kang Padre Hector Suano
nila ni Omar Khalid ug Edgar Godin
Usa sa labing malamposong grupo sa mga Bisdak sa kawanangan sa
talipuktan (internet) diin hugot nga nagadbokar sa kaamgohang Bisaya
mao
ang grupo nga nagtawag sa ilang kaugalingon og Lunsayng Binisaya. Luyo
niining tanan, usa ka batan-ong pari ang nagtukod ning maong grupo sa
tuig 2002. Sa kasamtangan, mikabat nag napulog lima ka libo kapin ka
mensahe ang naposte sa message board sa grupo nga gitambayayongan sa
dul-an sa unom ka gatos ka sakop. Ang magasing Bisaya nahatagan og
panahon nga mahinabi si Fr. Hector Suano. Ang mosunod mao ang
transkripto sa pakighinabi:
1. Sa ordinaryong mga adlaw, unsay kasarangang lingaw sa usa ka
Hector Suano?
Kung hunas manginhas, kung taob mamasol. Morag maingon niini
paghulagway ang akong kasagarang lingaw sa ordinaryong adlaw. Dugay ko
nang nabiyaan ang baybay nga akong gidak-an apan daw nadala pa nako
ang
mga kinaiyang naumol adtong dapita. Ang kalainan lang kay ang akong
gipanginhas ug gipamasol karon mao ang mga kasayoran sa akong
kalibotan.
Usahay dunay kuha, usahay pod wala. Gamayng bahin sa akong adlaw ang
paghatod sa kasayoran nga akong napanid-an ngadto sa uban. Makalingaw
kaayo ni nga buhat.
2. Dili ordinaryo ang imong kainit nga gipakita sa pagpalanog sa
tingog ug garbong Bisaya, ug usa na niini ang katukoran sa Lunsayng
Bisaya. Unsay nakadangilag nimo niining maong tahas?
Ang akong kakabos sa pagtagad ug pagbalaan sa akong pagkabisaya maoy
nagtukmod kanako sa pag-adbokar alang sa Bisaya. Sa daghang mga tuig
nga
akong gigugol sa pagtuon ug pagpaniid, dunay tulo ka lugdang nga
pagtulon-an nga akong nakat-unan kabahin sa paglambo sa usa ka
kaliwatan. Una, ang paglambo sa usa ka kaliwat nanukad gayod diha sa
pag-ila, pagtuon, ug pagtahod sa kaugalingon niyang luna. Ikaduha, sa
paglambo niini nga kaliwat, mahimong mobunga kini og malungtarong
kalig-on sa pagsalig sa mga mithing naumol sa kaugalingong kaliwat.
Ikatulo, sa tukmang panahon, kini nga bunga tugkan unyag mga liso nga
ikapanghatag sa laing kaliwat nga buot makaangkon og binhi sa atong
mga
mithi nga ila unyang pagaalimahan sa ilang kaugalingon aron sa
paghamtong niini ilang sarang kakutloan og mga pagtulon-an alang sa
kabulahanan sa ilang kinabuhi.
3. Unsa man gyoy liso sa ideya nga mituybo sa imong hunahuna
nganong
misangko man sa katukoran sa usa ka grupo sa mga Bisaya sa internet
taliwa sa kamatuoran nga duna na usay establisadong elektronikong mga
grupo ug nga malisod na uyamot ang pagkabig sa ubang mga nagpakabana
pagsalmot sa imong giugba?
Kamingaw sa Bisayang kagikan mao ang lisong hinungdan nganong natukod
ko
ang Lunsayng Bisaya. Wala ko tagda kung magmalampuson ba kini o dili.
Sa dalan sa kinabuhi nga akong gisubay, duna nay nag-una. Sila ug ang
mithi nilang dala maoy giisip nakong mga giya, wala nako tagda kung
langyaw ba kini o lumad. Apan ang pait nga kamatuoran mao nga sa
pagpunay kog sunod kanila, gibati man hinuon nako nga nagkalayo naman
hinuon ko sa akong dulngan. Gibati kog kaguol. Apan sa wala nako
damha,
ang akong pagkabisaya ang naglingkawas kanako sa maong pagkasalaag.
Wala
madugay, mibati kog kamingaw sa akong gigikanan nga mao ang kalibutan
sa
Bisaya. Maong gitukod ko ang Lunsayng Bisaya pamasin nga sa akong
paghinubay sa nangagi, makakaplag akog uban pang mga sama nakong
Bisaya,
daghan na unya ming magsusi sa among kasugiran, sa ingon mapatin-aw
ang
dalang pagalaktan padulong sa kaugmaon, butang nga makahupay sa kaguol
ug makawagtang sa kahadlok nga mahisalaag na usab.
4. Anaa maghunan ang matawag natog higante sa lainlaing sektor nga
nag-adbokar sa kulturang Bisaya sa LB— mga magbabalak, kritiko,
pilosopo, eskolar, teyologo, mga diyarista, musikero, ordinaryong tawo
ug uban pa. Wala ka bay tinguha nga palapdon kini ingon nga umbrella
organization sa tanang grupong Bisaya?
Wala ko mahibalo nga ania diay dinhi sa Lunsayng Bisaya maghunan ang
mga
matawag natog mga higante sa lainlaing kapunongan (magbabalak,
kritiko,
pilosopo, eskolar, teologo, mga diyarista, musikero, ordinaryong tawo
ug
uban pa) nga nag-adbokar sa kulturang Bisaya. Ang ako lang nahibaw-an
mao nga aniay mga kauban nga sa matag karon ug unya nagpasupot sa
ilang
mga tampo nga akong makita sa dungawanan niining akong dagitabyan.
Kung
tinuod nga ang Lunsayng Bisaya nahimong ampay nga hunanan sa atong mga
kauban, nan, moabot gyud tingali ang panahon nga ang Lunsayng Bisaya
dili na lang hunanan ug nga mahimo usab kining pangitlogan. Kung
mahitabo nga ikalipay sa tanang kauban ug grupong Bisaya nga ang
Lunsayng Bisaya mahimong ilang umbrella organization, bukas kita
niini.
Hulaton lang tingali nato ang tukmang higayon kanus-a kini mahitabo,
kung mahitabo man ugaling. Nag-agad nalang kini sa kagustohan sa matag
usang kauban.
5. Sanglit ang LB usa man ka elektronikong grupo ug masabtan
nga
dali ra kaayo ang pag-apil niini apan sa tuyo nga igo lamang sa
pagpanglawgaw. Giunsa nimo pagkontrolar ang mga siaw nga sama sa
nahisgotan?
Dunay duha ka matang sa galawgaw. Ang nag-unang galawgaw mao ang mga
dili Bisaya nga nagpasupot og langyaw nga mga tampo. Isip tigpasayon,
dihadiha dayon nakong papason ang ilang tampo. Ingon man, tangtangon
ko
ang ilang katungod sa pagsalmot ug did-an na sila sa pagsulod balik sa
atong balayan. Ikaduhang galawgaw mao ang mga Bisaya nga nagpasupot
og
tampo ginamit ang langyawng pinulongan. Niining bahina, ako lang
papason
ang ilang tampo, apan magpabilin silang kauban sa panaw. Gipuslan ko
lang ang mga himan nga gihatag kanako sa Yahoogroups aron mapasayon
ang
atong pagbinayloay.
6. Ang balayang Lunsayng Bisaya nahimong hilisgotan sa hapit tanang
punsiyon sa mga Bisaya. Unsay ikasulti nimo bahin niini?
Nakurat ko dayog kahimuot ining bahina kay wala gyud koy kasayoran nga
diay nahimo nang hilisgotan sa hapit tanang punsiyon sa mga Bisaya ang
Lunsayng Bisaya. Ang akong masulti bahin niini mao ang usa ka kaluhang
panghinaut; nga unta sa usa ka bahin duna silay makuhang katagbawan ug
pagtulon-an sa ilang paghulohisgot bahin sa Lunsayng Bisaya, ug sa
laing bahin ila untang ikatampo ang ilang napanid-an ug nakutlo sa
atong
balayan. Kung kining ilang hisgot-hisgot maghaling sa ilang pagbati sa
paghimog mga lakang aron molagsik, molambo, ug mosanay ang mga maayong
mithi sa Bisaya, nan, labing maayo.
7. Maingon nato nga ang Lunsayng Bisaya maoy labing malamposon nga
elektronikong grupo sa mga Bisaya sa pagkakaron. Unsay sekreto niini,
kon di lang nimo igsapayan?
Ang sekreto sa pagkamalampuson sa Lunsayng Bisaya gagikan sa mga
kaubang
kanunayng nagatampo. Gawas niini, nagagikan pod tingali diha sa iyang
dayag nga katuyoan nga mao ang bukas nga pagbayloay sa hunahunag
pagbati
ginamit ang Binisaya. Wala kitay tinago nga katuyoan. Dayag ang atong
katuyoan nga mayagyag nato ang atong gipangbati ug gihunahuna ginamit
ang atong kaugalingong pinulongan. Makahisgot bisag unsa basta
magbinisaya lang. Pinikito apan lu-ag.
8. Kon susihon ang mga naposte sa LB, makita sa iyang arkiba nga
kanunay kining nagsagop sa liberal ug bisan gani radikal nga
panghunahuna. Ngano man?
Nag-agad lang tingali sa gibarogan sa nagtan-aw kung ang gisagop nga
panghunahuna konserbatibo, liberal, o radikal ba. Kung nakita nga
liberal o radikal ang gisagop nga panghunahuna sa Lunsayng Bisaya
sumala
sa kasamtangang malukpanong tamdanan, nagpasabot ba kaha kini nga
nagkaguot na ang kasamtangang luna sa pagpanghunahuna maong nangita na
ang mga kauban sa Lunsayng Bisaya sa kalu-ag sa liberal o kahimulag sa
radikal? O basin nagpasabot lang kini nga dili lang gayud magpagalong
ang Lunsayng Bisaya sa kasamtangang tamdanan (nga sagad iya sa
langyaw)
diha sa iyang paghinubay sa lumad niyang kagikan ug pagpanday sa tam-
is
niyang kaugmaon?
9. Talagsa ra ta makabati og pari nga nagpaluyo sab og kalihokang
kulturanhon nga sama sa imong gihimo. Mas gipalabi nila ang pag-alagad
sa butang nga ginombrar alang nila ug gamay lang ang ilang kalihokang
kultural. Nganong nalahi ka sa uban?
Hugot ang akong pagtuo sa Magbubuhat nga nagpakabuhat. Sa pagpakatawo
sa
Dios diha kang Kristo, nahimong balaanon ang kabuhatan. Kabahin
niining
kabuhatan mao ang tawo ug ang iyang budaya, mao nga balaanon ang akong
pagtagad sa tawo ingon man ang iyang kultura. Kung unsa ka balaanon
ang
ubang kaliwat lakip ang ilang budaya, mao usab ka balaanon ang
Bisayang
kaliwat ug ang Bisayang budaya. Ingon ra ini kayano ang akong
pagpaluyo
sa kulturanhong kalihokan. Apan dili tanang sayon sabton, sayon nga
lihokon. Kung kini puy-an, daghang kalisdanan ang agi-an. Niining
bahina, dili tingali ko lahi sa uban.
10. Wala ba makasabal sa imong pag-alagad sa Simbahan kining
pagpanginlabot nimo sa adbokasya sa Bisayang kultura?
Ang akong pagpangalagad nagsumikad sa pag-ila sa kaugalingon kinsa ako
atubangan sa Dios ug sa iyang Simbahan. Kung gipakabalaan sa Dios ang
akong katigulangan diha sa iyang pagmugna kanila, iya usab akong
gipakabalaan sa mao rang hinungdan. Kung ang Simbahang Bisaya naglihok
ug nabuhi sa pagpunayg pasalamat sa Dios sa iyang pagmugna sa Bisayang
kaliwat, sukwahi ba niini ang akong paggamit sa akong gininhawa,
tingog,
ug dila aron sa lumadnong paagi makapasalamat ako sa iyang pagmugna
kanako? Sa akong paniid, wala makasabal, gani nakapatulin sa akong
pagpangalagad sa Dios ug sa iyang Simbahan ang akong pagpanginlabot sa
adbokasya sa Bisayang kultura.
11. Ang LB nagpasiugda og tigi, di ba? Magpadayon pa kaha kini
hangtod sa sunod tuig? Gawas sa tigi, unsa pay mga laraw sa LB?
Napasiugda ang tigi sa tuig 2008 tungod kay ang gipasupot nga sugyot
sa
usa gisagop man sa ubang kauban sa atong balayan. Kung magpabiling
ingon
niini kamainiton ang mga kauban, gawas nga magmakanunayon, mahimong
magkadaghan pa gayod ang tigi sa sunod nga mga katuigan. Kung adunay
ubang laraw gawas sa tigi nga sagupon usab sa mga kauban, nan dakog
purohan nga mahimo kini, ilabi na kung ang maong laraw makaya ra sa
mga
kauban.
12. Inigpanglabay sa katuigan, maisip ang Lunsayng Bisaya nga
labing
dako nimong kontribusyon sa pagpalambo sa kultural nga aspeto sa mga
Bisaya ginamit ang teknolohiya sa internet. Unsay imong ikasulti
niini?
Ikalipay gyud nako kung isipon nga ang Lunsayng Bisaya dakog natampo
sa
pagpalambo sa kultural nga bahin sa mga Bisaya ginamit ang teknolohiya
sa internet. Igo na man gani nakong gikalipay nga nakatubag ako sa
hagit sa kahigayonan nga gihatag sa akong panahon sa ingon niini nga
paagi.
Hinaut nga sa matag motumaw nga kahigayonan, adunay Bisaya nga
makamaong
mogamit niini aron mapalambo ang kulturang Bisaya.
13. Daghan ang ideya nga mitumaw kalabot niining pagka masamahon
kun
estandardisayon sa pagtitik sa Binisayang pinulongan. Sa imong tan-aw,
gikinahanglan ba kaayo kini?
Sa pagpaniid, duna gyuy dili maalinggatan. Sa maalinggatan, duna gyuy
dili manganlan. Sa manganlan, duna gyuy dili masabtan. Sa masabtan,
duna
gyuy dili matino. Sa matino, duna gyuy dili malitok. Sa malitok, duna
gyuy dili matitik. Sa matitik, duna gyuy dili mapanid-an.
Ang pagtitik dili masaligang himan sa pagpatin-aw sa kamatuoran apan
wala kini magpasabot nga wala kini kinahanglana. Ang pagtitik
gisugdan
sa atong mga katigulangan tungod kay nakita nila ang kagamitan ug
kamahinungdanon niini. Ang gitamdan nga naandang pagtitik gikauyonan
sa
manunulat sa unsa man nga pundok, dapit, ug panahon. Kini nagpunting
nga
mahimong daghang estandardisasyon ang ginasubay sa manunulat kaniadto
ug
sa karon.
Kung unsay gikauyonang tamdan sa pagtitik sa atong katigulangan, ato
kining tahoron sama sa atong pagtahod sa ilang kasugiran. Sa
pinulongan,
ang pagtahod sa litok (ug pagtitik niini) sa usa ka dapit pagtahod
usab
sa lumbay sa ilang mga katigulangan. Makatabang sa magbabasa, kung
ibutyag sa editor sa mubo nga pagsaysay ang estandardisasyon nga
gitamdan sa unsa man nga sinulat. Tahas sa editor ang pagsinati sa mga
estandardisasyon nga gigamit sa mga manunulat sa nanglabay ug
kasamtangang panahon, ilabi na ang pagpiho sa puno-an ug sanga sa
pagtitik sa panulat sa pagdis-og sa katuigan . Kung pagahiusahon ba
ang
nagkalainlaing estandardisasyon sa pagtitik sa usa lamang ka tamdanan,
pagbuot na kana sa mga manunulat sa kasamtangang panahon, lamang nga
timan-an nila nga ang abakada nga titik kulang kaayo sa pagsalamin sa
binisayang mga litok, ug nga tahuron ug panalipdan nila ang kadaiyahan
sa pagngalan. Kung dili makaguba ang estandardisasyon sa kadaiyahan sa
pagngalan ug paglitok, nan mahimong ipatuman kay makatabang kini.
14. Ari kita sa laing init nga isyu. Unsay imong baroganan niining
polisiya sa nasod bahin sa mga pinulongan? May kahayag ba sa unahan
ang
Binisaya kon ato kining tan-awon sa kasamtangang kahimtang?
Unsa may tumong sa kasamtangang nasodnong polisiya sa pinulongan,
kulturanhon ba o politikanhon? Kung kulturanhon, tungod sa
pagkamadaiyahon sa pinulongan sa kapupud-an, hayan nga bukas kini sa
pagpalambo sa pagkamadagayaon sa nagkalainlaing dila. Dili lang ang
Binisaya kundi lakip na usab ang ubang pinulongan ang makatagamtam og
makanunayong kahayag sa unahan. Apan kung politikanhon lamang ang
tumong, nan, mahimong makapuo kini sa kadaiyahan sa pinulongan sa
atong
kapupud-an tungod sa kasamtangang pagtuong politikanhon nga ang
panaghiusa makab-ot lamang pinaagi sa panagsama. Ang kasamtangang
polisiya sa nasod bahin sa pinulongan usa ka politikanhong lakang nga
nagduso sa pagtuo nga, kay usa lang ang atong nasod nga gitawag og
Filipinas angay nga usa lang ang atong pinulongan nga ang tawag
Filipino. Usa kini ka bakak kay sa pagkatinuod, daghan ang kaliwat sa
atong nasod mao nga daghan usab kitag pinulongan. Gawas nga kini
bakak,
lingla usab kini. Kay ang Filipino nga pinulongan nagpihig lamang sa
usa ka kaliwat, kaliwat nga Tagalog. Nagpihig kini sa Tagalog kay ang
batadila ug bokabularyo sa kasamtangang Filipino nakagamot man sa
Tinagalog, bulakbulak lamang mga pulong nga gikan sa ubang pinulongan.
Ang kasamtangang pagtuo ug tumong sungag sa nasayran sa mga
sayantipiko
sa pinulongan nga nagkanayon, lupig ang tawong usa ray pinulongan sa
kalantip ug kamapahiuyonon sa pangutok ug kinaiya sa tawong daghag
pinulongan. Kung walay kausaban sa kasamtangang pagtuo ug tumong hayan
nga di lang mangahanaw ang daghang pinulongan sa atong nasod sa
paglabay
sa mga katuigan, labaw pa usab unya kitang lupig sa pangutok ug
kinaiya
sa ubang kaliwat tungod kay sila di lang haniti sa ilang kaugalingong
pinulongan kundi daghan usab silang nakat-unang pinulongan.
Dugang pa nga wala tingali kaayo mahatagig pagtagad sa kasamtangang
polisiya mao nga, ang pinulongan dili lamang himan sa paghatod sa
kasayoran ngadto sa uban, kini himan usab sa pagdangga o pagngalan sa
nahatod nga kasayoran nga nasinati sa kaugalingong luna.
Mahinungdanon
kaayo ang makanunayong paglambo sa atong mga lumad nga pinulongan
tungod
kay sa pag gamit niini, una, nanganlan nato ang mga butang sa atong
kalibutan ginamit ang mga tingog nga duol sa atong dughan nga laming
paminawon. Ikaduha, gipang nganlan nato kining mga butanga subay sa
tinamod nga lumad nga paagi sa pagkahibalo ug mga kaalam sa atong mga
katigulangan kansang mga kinabuhi dul-it ug sinambogan kaayo sa
tropikanhon ug kapupud-anon luna. Kini nga mga ngalan sa mga butang
naglakip sa nagpaluyong panabot ug kaalam bahin niining mga butanga.
Mga
bulawanong tampo sa kalibutanong pagbinayloay sa kasayoran ug kaalam,
ilabi na alang niadtong mga kaliwat nga nanimuyo sa laing aping sa
kalibutan nga diin gihikawan sa tropikanhon ug kapupud-anong luna.
Kini nga pamaagi sa pagngalan, una, nag padayag sa pagpangga sa
kaugalingong kaliwat ug pagtahod sa pinasahing kaumolan sa
kaugalingong
luna, ikaduha, nag aghat kini sa pagtahod sa kadaiyahan sa kasinatian
sa
mga nagkalainlaing kaliwat nga nanimuyo sa nagkalainlaing dapit sa
kalibutan, ikatulo, nag patin-aw usab kini sa tawhanong kahimtang sa
tanang kaliwat sa kalibutan nga tungod sa kadagaya sa kasayorang gikan
sa atong nagkadaiyang kasinatian sulod sa nagkalainlaing dapit ug luna
sa kalibutan angay gayud diay kitang mag binayloay ug mag inambitay.
Mao
nga mahinungdanon kaayo nga sa usa ka bahin lambo ang pagkat-on sa
kaugalingong pinulongan, ug sa laing bahin lambo usab ang pagkat-on sa
pinulongan sa uban. Sa ingon, angay nga hanas kita sa Binisaya ug
makahibalo usab kita sa Tinagalog, sa Inenglis, ug sa uban pang mga
pinulongan.
Ang nakanindot sa polisiya kay samtang sayon kini himoon dali ra usab
kining usbon. Kung moabot na ang panahon nga sagopon sa atong
pangagamhanan ang kasayorang gikan sa mga sayantipiko sa pinulongan ug
sagupon usab niini ang tinuorayng kailhanang pagkamadaiyahon sa
kultura
ug pinulongan sa atong nasod, nan, nunot pod niyang usbon ang polisiya
sa pinulongan.
Mga pangutana. Ang polisiya gihimo ba nunot sa kabubot-on sa tanan?
Angay kaha nga ipangutana ug tahoron ang mga tubag sa mga katawhan nga
nagkalainlaig pinulongan kung buot ba nilang tun-an ug gamiton ang
ilang
pinulongan sa pagtuon? Sakwaton ba nila ang mga tulubagon nga takod ug
takdo niini nga kagustohan? Makadawat ba sila sa unsa pay ubang mga
sangpotanan dala niini? Makatabang ba kaha kini sa pag-uswag sa tibuok
kapupud-an?
15. Ang kasaysayan sa mga Bisaya gisulat sa pananawng Uropanhon.
Alang nimo, sa unsang punto unta pagasulaton ang kasaysayan? Ngano
man?
Kasugiran sa katawhan ang kasaysayan. Usab, nanukad sa nagkalainlaing
bantang ang pagsaysay sa kasaysayan. May masulti o masulat man ang
uban
o wala bahin sa atong kaliwat dili angay igsapayan, atong katungod ug
walay makapugong kung isaysay nato ang atong kasugiran gikan sa
pinakakaraang panghitabo nga maabot sa atong panumdum ug panukiduki
hangtod karon. Isugid kini sa paagi nga kakuhaag pagtulon-an, daling
madumduman, ikahimuot, ug ipakabililhon sa atong kaliwat. Dili mahulma
ang tibuok kung wala o kulang ang mga bahin, busa magsugod pagsulat sa
kasugiran sa mga pulo nga gipuy-an, ug pagkahuman, itakdo kini sa
kasaysayan sa ubang kapuloan. Dili masubay ang nangagi kung dili
mag-agi sa kasamtangan, mao nga magsugod sa pagpanukiduki gikan sa
karon
ngadto sa kagahapon. Niini nga paagi, mahatagan og angayng pagtagad
ang
tanang panghitabo sa tanang Bisaya diin man sila nanimuyo sa sulod ug
gawas man sa atong kapupud-an.
16. Ang UNESCO usa sa kalibotanong organisasyon kansang mithi
nagduso
usab sa multilengguwalismo. Uyon ka ba niini?
Uyon ko sa duso sa UNESCO kabahin sa multilengguwalismo. Ang UN
naglaban
sa kamadaiyahon sa kailhanan sa tibuok katawhan. Gani gitan-aw man sa
UN
ang kamahinungdanon sa kailhanan isip tawhanong katungod ug batakang
kagawasnon. Mismo diha sa preambolo sa konstitusyon sa UNESCO napatik
nga ang kamadaiyahon sa kultura sa katawhan tipik ug kabahin sa
dignidad
sa tawo maong angay gayod nga ipalambo ug panalipdan. Ang mga
probisyon
nga napanday ubos sa UNESCO labaw nga nagpadayag niining pagpalambo ug
pagpanalipod, pipila niini ang Florence Agreement sa 1950 ug iyang
Nairobi Protocol sa 1976, ang Universal Copyright Convention sa 1952,
ang Declaration of the Principles of International Cultural
Cooperation
sa 1966, ang Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the
Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property
sa
1970, ang Convention for the Protection of the World Cultural and
Natural Heritage sa 1972, ang Declaration on Race and Racial Prejudice
sa 1978, ang Recommendation concerning the Status of the Artist sa
1980,
ug ang Recommendation on Safeguarding Traditional Culture and Folklore
of 1989.
Kabahin sa pinulongan, gawas nga gisagop sa UN ang paghubad sa iyang
mga
dokumento ngadto sa lainlaing pinulongan, giduso pa gayod sa UNESCO
ang
kaayohan sa pagtuon ug paggamit sa inahang dila sa tulunghaan inubanan
sa pagtuon usab sa ubang kalibutanong pinulongan niadtong gipagulang
dokumentong gitawag og "Education in a multilingual world" sa 2003.
Duyog niini ang ilang pagtakda sa tuig 2008 isip Internasyonal nga
Tuig
sa mga Pinulongan. Maanindot kining mga panghitaboa.
17. Nahingusog karon ang kampanya sa pederalismo. Unsay baroganan
nimo niini?
Kay dapig ang pederalismo sa kadaiyahan, nan dapig ako niini. Gawas sa
pagdapig, anaa pa ang hisgutanan kung unsay angay nga pamaagi nga sibo
sa diwa sa pederalismo aron kini makab-ot. Ang angay pa nga tukion
bahin
niini mao ang paagi sa pagpanday niini. Kung ang pagpanday sa
pederalismo wala magtahod sa kabubut-on sa mga tawo sa nagkalainlaing
kaliwat, nan dili ko uyon niini. Angay nga inig kahuman nag
pagpasabot
pag-ayo sa mga tawong hingtungdan, gahinan sila og igo nga panahon sa
pagpamalandong unsay mga haom ug angay nga sagupon, ipatuman, ug
iasdang. Human niini, tabangan sila sa mga anad na sa pagpasayon aron
dali nilang mabuhat ang paghiusa sa ilang naangayan ug pagpatik kini
sa
usa ka kasabutan nga isipong kalagdaan nga tamdon sa tanan. Duyog
niini,
tinguha-on nga walay dinagkong panghitabo sa nasod nga makapakgang sa
pag-umol ug paglunsad niini.
18. Matawag bag kaaway sa pagpalambo sa kulturang etniko ang
globalisasyon diin, segun sa mga supak niini, maoy hinay-hinay nga
mipatay sa gagmayng pundok-lingguwestiko?
Mahimong masulti sa linaktod nga paagi nga ang nag-unang ilhanan sa
kasamtangang globalisasyon mao ang kasayon ug kadali sa paghatod ug
pagkuha sa kasayoran. Tipik niini ang globalisasyon sa panginabuhi ug
sa
pangkultura, diin dunay dakong bintaha ang mga nasod nga dunay dagkong
gahum.
Apan kung walay tinguhang manakop ang labing kusgan ug dagkong mga
sakop
niining globalisasyon, nan, dili angay kahadlokan ang globalisasyon,
gani angay kining ikalipay kay sa ingon mamahimo mang tulay ang
globalisasyon sa mainit nga pagbinayloay. Ug kung mapamatud-an nga
duna
kini tinguha nga manakop, di ba diay nato gamiton ang atong pangisip
ug
tingog aron ibutyag ang atong mga napanid-an ug nakitang hiwi niini?
Sugdan na nato ang pagpalambo sa atong kulturang etniko, ug kung
ugaling
sa unahan mahimong babag ang globalisasyon niining pagpalambo, mangita
kitag paagi aron mahimong tulay kining maong babag.
19. Base sa imong pagpaniid, unsa kahay labing maayong porma sa
pangagamhanan diin mogawas nga patas ang tanang pundok-etniko?
Sa akong pasiunang pagpaniid ang maayong porma sa pangagamhanan diin
mogawas nga patas ang tanang pundok-etniko mao ang nasudnong
pangagamhanang etno-pederal kansang nasudnong batakang balaod
nanalipod
sa teritoryo ug integridad ingon man nanghingusog alang sa kalahutayan
sa matag pundok-etniko sa atong kapupud-an. Pangagamhanang naghatag
og
gahum ug kagawasan sa pinakaubos nga politikanhong pundok sulod sa usa
ka etno-pederal nga lalawigan sa pagpilig malabanon ug hanas nilang
mga
pangulo nga molingkod sa nagkalainlaing ahensiya sa gobyerno kansang
estruktura, balaod, pangalagad, ug pamaagi nagsalamin sa mga mithing
gipakatam-is sa maong pundok etniko. Nasudnong pangagamhanan nga
adunay
usa lamang ka nasudnong kusog ug nga ang matag etno-pederal nga
lalawigan adunay kaugalingong kapulisan nga nagsunod sa nasudnon ug
lalawiganong balaod sa kahusay ug kalinaw.
20. Angay bang ipataas sa politikal nga lebel ang kawsa sa mga
Bisaya
ug ubang pundok-etniko?
Sa akong panimbangtimbang, kung aduna nay mamatikdang hiniusang pag-
ila,
pagtuon, ug pagtahod sa tagsa-tagsang luna, nan, mahimo ug angay gayud
nga ipataas sa politikanhong ang-ang ang kawsa sa mga Bisaya ingon man
ang kawsa sa ubang pundok etniko.
21. Kon dunay angay bag-ohon sa atong Batakang Balaod. Unsa man?
Ngano?
Ang akong tubag sa ikanapulog-siyam ka pangutana mao nay magpunting
unsang matang sa kabag-ohan ang gipangandoyng ipatuman. Kining
gidamgong
kabag-ohan sa batakang balaod labaw nga nagadapig, nagpanalipod,
nagpalambo, ug nagaasdang sa katunhayan sa matag pundok etniko sa
atong
kapupud-an.
22. Segun sa gipagawas nimong mga balak sa LB may kahagtik sab ang
linya sa imong pamalak. Nganong wa nimo seryosoha kining maong arte?
Ang akong pamalak wala pay kahigayonang molambo tungod kay walay sibo
ug
larino sa pamalak nga nagaagak niini. Kaayo ra untag duna koy
makaplagan
nga magtutudlo. Basin duna kay masugyot.
23. Unsay mensahe nimo sa katawhang Bisaya?
Ang kaanindot sa kinabuhi makita lamang diha sa panagtapok ug
panagsikit
sa nagkalainlaing matang ug bulok sa mga butang dinhi sa ibabaw sa
kalibutan. Sama sa usa ka dapit diin adunay daghang nagkadaiyang
bulak,
sama sa usa ka sook nga nagakapundok ang mga tawong managlahi'g dagway
ug batasan, sama sa usa ka kalibutan kansang mga lumulopyo adunay
daghang pagsabot sa usa ka butang ug daghang hubad sa usa ka
panghitabo.
Pastilan, kung usa da ang bulok sa mga kabulakan, ug managsama ang
dagway ug batasan sa mga tawo, ug walay managlalis kay uyon ang tanan
sa
unsay gisulti sa usa, pagkaway lami sa kinabuhi!
Busa, ato gyong buhi'on sa kanunay ang pagkalunsay sa Binisaya aron
ang
iya unyang pagkawalay sama makadugang sa pagpanindot dili lang sa
natad
sa nagkalainlaing pinulongan sa kalibutan apan usab sa natad sa
paghulmag mga panghunahuna ug mga panglantaw nga makatabang pagpalambo
sa tawhanong kasaysayan.
